Tibbi coğrafiya
Tibbi coğrafiya- coğrafiya və tibb elmlərinin şöbəsidir. Ərazinin təbii və ictimai-iqtisadi şəraitinin əhalinin sağlamlığına necə təsir göstərdiyini, insan xəstəliklərinin əmələ gəlməsini və Yer kürəsində yayılmasını öyrənən elm. Müharibə zamanı hərbi əməliyyat meydanı olan ərazinin sanitar-səhiyyə şəraitini öyrənən hərbi-tibbi coğrafiya tibbi coğrafiyanın mühüm bir şöbəsidir.
Tibbi-coğrafi xəritə coğrafi mühitin insan sağlamlığına təsirinin ərazi xüsusiyyətlərinin xaratkerini işarələrlə əks etdirən xəritədir.
Tibbi iqlimşünaslıq coğrafiya və tibb elmi qovuşuğunda olan elm sahəsi; iqlim şəraitinin əhalinin sağlamlığına təsirini, adi iqlim parametrlərinin dəyişilməsilə insan xəstəliklərinin etiologiya və yayılmasını öyrənir.
Coğrafiya
Coğrafiya (yun. γεωγραφία, yerin təsviri, γεια — Yer, torpaq və γραφειν — yazmaq, təsvir etmək) — təbii və istehsal ərazi komplekslərini və onların komponentlərini tədqiq edən təbiət və ictimai elmlər sistemi. Təbiət və ictimai coğrafiya elmlərinin vahid sistem şəklindəki birliyi.
İlk əvvəl coğrafiya Yer haqqında ensiklopedik elm olmuşdur. Diferensasiya prosesində birinci növbədə iki əsas qola ayrıldı: fiziki coğrafiya və iqtisadi coğrafiya.
Bunun səbəbi həmin elimlərin öyrəndiyi obyektlərin müxtəlifliyi idi. Fiziki coğrafiya təbiət elmlərinin kəşf etdikləri qanunları rəhbər tutur, iqtisadi coğrafiya isə ictimai elmdir. İqtisadi coğrafiya ictimai istehsalat-sənayeni, kənd təsərrüfatını, həmçinin əhalini, onların yerləşməsini və istehsalat-ərazi komplekslərini öyrənir. İqtisadi coğrafiya da fiziki coğrafiya kimi ümumi və regional hissələrə ayrılır.
Coğrafiya elmləri sisteminə həmçinin kartoqrafiya daxildir.
Aviasiya tibbi
Aviasiya tibbi — tibb elminin bir sahəsi. Təyyarədə uçuşun tibbi cəhətdən təhlükəsizliyini, uçuş heyətinin sağlamlığını və onun müasir təyyarədə iş qabiliyyətinin mühafizə edilib yüksək səviyyədə saxlanılmasını təmin edən tədbirləri öyrənir. Aviasiya tibbi uçuş heyətinin əmək, istirahət, yuxu və qida rejimini müəyyən edir, onun sağlamlığına xüsusi funksional diaqnostika üsulları ilə tibbi nəzarət edir, təyarrəçinin fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olan qəzasız uçuşun elmi əsaslarını və s. öyrənir. Aviasiya tibbinin problem və üsullarının çoxu kosmik tibbin problem və üsullarına yaxındır. Aviasiya tibbinə aviasiyada tibb xidmətinin təşkili və taktikası, radiobiologiya, aviasiya fiziologiyası və gigiyenası, aviasiya psixologiyası və s. daxildir.
Zadik, Y; Chapnik, L; Goldstein, L. "In-Flight Barodontalgia: Analysis of 29 Cases in Military Aircrew". Aviation, Space, and Environmental Medicine. 78 (6).
Tibbi diplomatiya
Tibbi diplomatiya (ing. medical diplomacy), ictimai sağlamlıq diplomatiyası (ing. public health diplomacy), və həmçinin COVID-19 pandemiyası vaxtı yayımlamış maska diplomastiyası (ing. mask diplomacy) və ya üz maskası diplomastiyası adları altında tanımağa başlayıb — milli məqsədləri üçün xarici dövlətlərə tibbi yardımın təmini. O, adətən yumşaq gücünün nümunəsini olaraq sayılır, amma onun bərk gücə aid olan cəhətləri də var. Fəlakət diplomatiyasının bir növü.
1851-ci ildə birinci Beynəlxalq Sanitar Konfransı keçirilib. Beləliklə, sərhədarası çağırış olan sağlamlıq məsələsi diplomatiyanın yeni mexanizmi olan çoxtərəfli konfransı cəlb edən ilk məsələlərdən biri idi. On illər ərzində Beynəlxalq Sanitar Kofransları üçün əsas mövzu vəba idi.
Tibbi diplomatiya Kubanın xarici siyasətinin vacib hissəsidir.
Tibbi etika
Tibbi etika — tibb işçilərinin öz peşə vəzifələrini yerinə yetirən zaman riayət etməli olduqları mənəvi‐etik normalar toplusudur.
Tibbi genetika
Tibbi genetika — irsi xəstəliklərin diaqnostikası və müalicəsini əhatə edən tibb sahəsi. Tibbi genetika insan genetikasından onunla fərqlənir ki, insan genetikası təbabətə aid edilə bilən və ya tətbiq olunmayan elmi tədqiqat sahəsidir, tibbi genetika isə genetikanın tibbə tətbiqinə aiddir.
Tibbi genetikanın vəzifəsi irsi xəstəliklərin müəyyən edilməsi, öyrənilməsi, qarşısının alınması və müalicəsi, ətraf mühitin mənfi amillərinin insan irsiyyətinə təsirinin qarşısının alınması yollarını hazırlamaqdır.
Tibbi genetikada böyük irəliləyiş fərdin genomunu ardıcıllıqla sıralamaq bacarığıdır. Bu, yüksək ardıcıllığın sıralamaq inkişafı sayəsində mümkün olmuşdur.
Genetika XIX-cu əsrdə Bohem rahibi Qreqor Mendelin və digər alimlərin işi ilə yaransa da, insan genetikası daha sonra XX-ci əsrin birinci yarısında inkişaf etməyə başlamışdır. Mendelian (tək gen) irsi albinizm, braxidaktiliya (qısa əl və ayaq barmaqları) və hemofiliya kimi bir sıra mühüm xəstəliklərdə tədqiq edilmişdir. Riyazi yanaşmalar da həmçinin insan genetikasına tətbiq olundu və tətbiq edildi. Populyasiya genetikası yaradıldı.
Tibbi genetika əsasən II Dünya Müharibəsinin bitməsindən sonra (1945 il) inkişaf etməyə başladı.
Tibbi jurnal
Tibbi jurnal — tibbi məlumatlarını həkimlərə və digər səhiyyə işçilərinə çatdıran və nəzərdən keçirən elmi jurnal. Bir çox tibbi ixtisasları əhatə edən jurnallar bəzən ümumi tibbi jurnallar adlanır.
İlk tibbi jurnallar ümumi tibbi jurnallar idi və 18-ci əsrin sonlarında yaradılmışdır; xüsusi tibb jurnalları ilk dəfə 20-ci əsrin əvvəllərində təqdim edilmişdir. Birləşmiş Krallıqda nəşr olunan ilk tibbi jurnal 1731-ci ildə təsis edilən və Edinburqda nəşr olunan Medical Essays and Observations idi. ABŞ-da nəşr olunan ilk jurnal 1797-ci ildə təsis edilən The Medical Repository idi.
The BMJ tibb jurnalının keçmiş redaktoru Riçard Smit müasir tibb jurnalının nəşrinin bir çox aspektlərini tənqid etmişdir.
Tibbi jurnalistika
Tibbi jurnalistika — tibbi xəbərlər və məqalələr barədə xəbərlər hesabatıdır. Tibbi jurnalistika rəngarəngdir. Tibbi jurnalistikaya daxil olan əsas bölmələr ümumi cəmiyyət üçün yazılan yazılar və həkimlər və peşəkarlar üçün yazılan məqalələrdən ibarətdir. Tibbi jurnalistikada dəqiqlik anlayışı çox dəyişkəndir. Kütləvi informasiya vasitələrinin rəylərində bir çox insanların məqalələrdən razı qalma nümunələri olsa da, əksər məqalələr qeyri-kafi qiymətləndirilir. Digər ön izləmələr kütləvi informasiya vasitələrində yayımlanan səhvlərin əksəriyyətinin orijinal jurnal məqalələrində və ya qurumun mətbuat orqanının yayımladığı yazılarda təkrarlanan səhvlərin nəticəsi olduğunu müəyyən etdi. Kolumbia Jurnalistika İcmalı və Hippokrat Med Review kimi bəzi veb saytlar tibbi jurnalistika sahəsinə aid yazılar dərc dərc edir və bu sahədə araşdırmalar aparır.
Tibbi jurnalistika müxtəlif vasitələrlə yayımlana/nəşr oluna bilər:
Televiziya xəbərləri
Qəzetlər
İnternet veb-səhifələri
Elmi jurnallar (sağlamlıq haqda və tibbi xəbərlər yayımlayan növlərində)
Xəbərlərin yayılmasında əksər səhvlər və fərziyyələr elmi icma və ümumi cəmiyyət arasındakı bir neçə maneə ilə əlaqələndirilə bilər ki, bu da müxbirlərin biliklərinin kifayət qədər olmaması, müvafiq hesabat hazırlamaq üçün vaxtın olmaması və nəşrdə kifayət qədər yer olmaması səbəbilə qeyri — dəqiq yazılan məqalələr nəticəsində yarana bilər. Əksər xəbər məqalələri sübutların keyfiyyəti, xərclər və fayda ilə risklər kimi vacib məsələlərin müzakirəsində uğursuz olurlar. Necə olsa da, tibbi jurnalistika təkcə kommersiya məqsədli sahə deyil.
Tibbi kitabxana
Tibbi kitabxana — həkimlərə, səhiyyə işçilərinə, tələbələrə, xəstələrə, tibbi tədqiqatçılara və informasiya mütəxəssislərinə səhiyyə xidmətini təkmilləşdirmək və elmi məlumatların tapılmasında kömək etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Tibbi kitabxanalar adətən xəstəxanalar, tibb məktəbləri, özəl sənaye və tibb sahələrinin nəzdində olur. Tibb kitabxanası MEDLINE verilənlər bazası vasitəsilə bir sıra elektron resurslara, çap və rəqəmsal jurnal kolleksiyalarına və çap istinad kitablarına çıxış əldə edir. Google və PubMED tibbi kitabxanaların fəaliyyətinə böyük təsir göstərir.
ABŞ Milli Tibb Kitabxanası dünyanın ən böyük biotibbi kitabxanasıdır və dünyanın ən yaxşı sağlamlıq məlumatlarını təmin edir. Milli Tibb Kitabxanası, MEDLINE və OMIM daxil olmaqla, Entrez axtarış sistemi vasitəsilə axtarıla bilən çoxsaylı tibbi və genomik məlumat bazalarında özünü əks etdirir.
Avropada isə en geniş kitabxana Almaniya Milli Tibb Kitabxanasıdır (ZB MED).
Akkreditasiyadan keçmək üçün hər bir Amerika və Kanada tibb, tibb bacısı, stomatologiya, əczaçılıq və ya baytarlıq kolleclərində ehtiyaclarına uyğun sağlamlıq və ya tibb kitabxanası olmalıdır. Bəzi akademik tibb kitabxanaları ümumi kitabxana ilə eyni binada yerləşir, lakin əksəriyyəti tibb kollecinin yaxınlığında yerləşir.
Tibb kitabxanaçıları tibb peşələrində tədqiqatlarla kömək edən təcrübəli mütəxəssislərdir.
Tibbi mühəndislik
Biologiya və tibbdə istifadə edilən cihazların, materialların, diaqnoz və müalicə sxemlərinin, süni orqanların və digər vasitələrin inkişafında mühəndislik texnikalarının və fikirlərin istifadəsi;
Bu sahədəki işlər diaqnostik, terapevtik və protez cihazların layihələndirilməsini və həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu sahədəki işlərə aşağıdakı nümunələr verilə bilər:
-Kimya laboratoriyalarında istifadə edilən qan və sidik analizatorları kimi diaqnoz cihazlarının günün ən irəli elektron texnologiya və dizayn üsulları istifadə edilərək reallaşdırılması;
-Bioloji siqnalların xəstələrdən alınması və izlənməsi ilə əlaqədar mikroelektronik həyat və monitor sistemlərinin reallaşdırılması;
-Daxili orqanların X şüaları ilə müşahidə edilməsi;
-Radioaktiv və ultrasəs müşahidə cihazlarının reallaşdırılması;
- Ürək-ağciyər maşını kimi müalicə cihazlarının reallaşdırılması;
-Respiratorlar, stimulyatorlar, defibrilyatorlar, radiasiya terapiyası qurğularının reallaşdırılması;
-Putting (süni) orqanları, "pacemakers" (ürək ritminin manipulyasiya cihazları), süni ürək klapanları, süni omba və oynaqların, süni böyrəyin və s reallaşdırılması.
- Kor və kar olan insanlar üçün aşkarlama sistemlərinin həyata keçirilməsi.
Tibbi personal
Tibbi personal — tibb müəssisələrində xidmət edən tibb işçiləridir.
Ali — ali və aspirantura tibbi və əczaçılıq təhsili olan bir həkim və digər mütəxəssislər. .
Orta – feldşer , sanitar feldşer, feldşer-laborant, hərbi feldşer, tibb bacısı, feldşer-akuşer, diş həkimi, diş texniki, Epidemioloq həkim köməkçisi(parazitoloq), sanitar köməkçisi, dezinfeksiya təlimçisi , sanitar təlimçisi , entomoloq köməkçisi, əczaçı, Rentgen laboratoriyasının köməkçisi, fiziki terapiya təlimçisi, süd mətbəxinin rəhbəri, tibbi statistika rəhbəri, optometriya, eləcə də bir sıra ölkələrdə paramedik, laboratoriya işçisi, fizioterapevt, rentgenoloq, dietoloq və s. .
Kiçik – tibb bacısı, kiçik tibb bacısı, tibbi qeydiyatçı (poliklinikada), sanitar, baxıcı, dayə, dezinfeksiyaçı və s.
Tibbi sığorta
Tibbi sığorta — sığorta siyasətində və ya qanunda göstərilən tibbi xidmətlərin hamısını və ya bir hissəsini ödəmək üçün ümumi bir fonda ödənilən töhfələr və ya vergilər hesabına tibbi xərclərin maliyyələşdirilməsi sistemidir. Tibbi sığortası gündəlik sağlamlıq müayinələri, mütəxəssis müraciətləri, stasionar və ambulator cərrahiyyə, xəstəlik və ya xəsarət kimi gözlənilməz hadisələr və dərman resept ilə əlaqəli, lakin bununla məhdudlaşmayan sağlamlıq xərclərini əvəz edir. Tibbi sığorta siyasəti fərdi şəxs tərəfindən ödənilən, Sosial Təminat vasitəsilə bir xidmət olaraq təqdim edilən və ya bir şirkət tərəfindən işçi müavinət paketinin bir hissəsi olaraq ticari olaraq təsnif edilir. Tibbi sığortanın bəzi növləri xəstəliyə (yəni, əlillik məzuniyyətinə) və ya valideyn məzuniyyətinə görə itirilmiş iş vaxtı üçün gəlir müavinətlərini də əhatə edə bilər. "Sığortalı" tibbi sığorta siyasətinin sahibi və ya tibbi sığortası olan şəxsdir. Tibbi sığortanın növündən asılı olaraq ya sığortalı xərcləri cibdən ödəyir və kompensasiya alır, ya da sığortaçı birbaşa provayderə ödəniş edir. Amerika Birləşmiş Ştatları kimi universal səhiyyə əhatəsi olmayan ölkələrdə tibbi sığorta ümumiyyətlə işəgötürənlərin müavinət paketlərinə daxil edilir.
Amerikanın Tibbi Sığorta Assosiasiyasına görə, tibbi sığorta "xəstəlik və ya yaralanma nəticəsində verilən müavinətlərin ödənilməsini təmin edən əhatəetmə kimi təyin olunur. Buraya qəza, tibbi xərclər, əlillik və ya təsadüfən ölüm və s. sığorta daxildir"
Tibbi sığorta icbari və könüllü formada həyata keçirilir.
Tibbi turizm
Tibbi turizm — yaşayış bölgəsindən kənarda planlaşdırılan tibbi xidmətlərin göstərilməsini, xaricdə tətilin yüksək ixtisaslı tibbi yardımla birləşdirilməsini ifadə edən bir termin. Tibbi turizm mütləq tibbi xidmətin başqa bir dövlətdə alınmasını nəzərdə tutmur. Məsələn, ABŞ-də xəstələr xərcləri azaltmaq üçün digər dövlətlərə müraciət edə bilər. Tibbi turizm üç qrupa bölünür: daxili, xarici və gələn. Daxili tibbi turizm adətən bir ölkənin vətəndaşlarının tibbi xidmətlər almaq üçün bölgələri arasında hərəkəti adlanır. Xarici tibbi turizm xəstənin öz tibbi ehtiyaclarını ödəmək üçün xaricə getməsi halında tibbi xidmətlərin idxalı hesab olunur. Gələn tibbi turizm tibbi xidmətlərin ixracı, yəni xarici xəstələrə tibbi xidmət göstərilməsi üçün cəlb edilməsidir.
Tibbi turizm ABŞ, Kanada və Qərbi Avropa sakinləri arasında çox populyardır. ABŞ-də sığortası ciddi xroniki xəstəliklərin müalicəsini əhatə etməyən insanların sayı 110 milyona yaxınlaşır. Buna görə, bir çox amerikalı xaricdə müalicə almağa üstünlük verir, çünki kardioloji, ortopedik və digər bir çox xəstəliklərin müalicəsi, məsələn, Hindistanda və ya Taylandda, ABŞ-də bənzər müalicənin dəyərinin dörddə biri, bəzən isə onda biri olur.
Tibbi ədəbiyyat
Tibbi ədəbiyyat — tibbin elmi kütləvi ədəbiyyatıdır: tibb sahəsinə həsr olunmuş jurnallarda məqalələr və kitablardakı mətnlər. Tibbi ədəbiyyata istinadlar ümumiyyətlə səhiyyə ədəbiyyatını, eyni zamanda stomatologiya, baytarlıq, əczaçılıq, tibb bacısı və müttəfiq səhiyyə peşələrini əhatə edir.
Tibbi vəziyyətlərin diaqnozu, proqnozu və müalicəsi ilə bağlı müasir və tarixi baxışlar min illər boyu sənədləşdirilmişdir. Edvin Simit Papirusu ilk tibbi traktatdır.
Tarix boyu insanlar xəstəliklər, insanların onlara necə yoluxa bilcəyi və onu aradan qaldırmaq üçün nə edilə biləcəyi haqqında qeydlər aparmışlar. Tibb folklordan tutmuş cadugərliyə kimi müasir sübuta əsaslanan təbabətə qədər uzanırdı. Ən diqqət çəkən təsvirlər arasında Misir (İmhotep, Edvin Smit Papirus, Ebers Papirus, Kahun Ginekoloji Papirus), Mesopotamiya (Diaqnostika kitabça, Əl-kindi), Hindistan (Ayurveda, Şuşruta Samita, Çaraka Samita), Çin (Sarı imperator, Huanqdi Neycinq), Yunanıstan (İliada və Odisseya Yunan tibbi praktikanın ilkin göstəriciləridir; Hippokrat), İran (əl-Razi, İbn Sina, Əl-qanun fit-tibb, Kitab-i Şəfa), İspaniya (Əbülqasım əz-Zəhravi, Kitab əl-Təsrif), Suriya (İbn ən-Nəfis, Kitab əş-Şamıı fi’t-Tıb) qeyd oluna bilər.
Andreas Vezali, Vilyam Harvey, İqnats Zemmelveys, Lui Paster və başqalarından sonra tibb cəmiyyəti tədqiqat aparma üsulunu dəyişdirdi.
Qeyd olunanlar tibb ictimaiyyətinin məlumat paylaşdığı nəşrlərdir. Əsas məqalələr orijinal məqalələr, rəylər və iş hesabatlarıdır.
Tibbi antropologiya
Tibbi antropologiya (tətbiqi) antropologiyanın alt sahəsidir. Fərdləri və cəmiyyəti tibbi nöqteyi-nəzərdən araşdıran tibbi antropologiya nisbətən yeni elm sahəsidir. O, sağlamlıq, xəstəlik və müalicə kimi hadisələrin mədəni, sosial və bioloji proqnozlarını araşdırır. Bundan başqa, bir çox müxtəlif mövzuları araşdıran tibbi antropologiyanın inkişafı əksər antropoloqlar tərəfindən 4 mərhələdə müəyyən edilir. 1870-ci illərdə ortaya çıxan mədəni antropologiya bu gün tibbi antropologiyada araşdırılan mövzuların, anlayışların və problemlərin əksəriyyətini əhatə etmişdir. Tibbi antropologiya termini 1963-cü ildən antropoloqlar üçün sağlamlıq, xəstəlik və əlaqəli tibb bacısı/qulluq təcrübələrinin sosial prosesləri və mədəni təqdimatı ilə bağlı empirik tədqiqat və nəzəriyyələr inkişaf etdirmək üçün bir etiket kimi istifadə edilmişdir. 1970-ci illərdə tibbi antropologiya öz yerini dəyişdi, yerli tibb anlayışlarına diqqət yetirərək, daha çox öz cəmiyyətlərində yer almış və onları biotibbi institutlara və bu qurumlarla əlaqəli anlayışlara çevirmişlər. Son zamanlar tibbi antropoloqlar tibbdə tədqiqatla bağlı məsələləri araşdırırmağa başlayıblar. Tibbi antropologiya antropologiya və tibblə yanaşı, anlayış və metodologiya baxımından sosiologiya, epidemiologiya, etiologiya, ekologiya və iqtisadiyyat kimi müxtəlif elmlərdən də faydalanır.
Bu gün bir çox universitetlərdə şöbələri olan tibbi antropologiya tibbin sosial elmlərlə birlikdə araşdırılmasında mühüm elm sahəsidir.
Tibbi reabilitasiya
Tibbi reabilitasiya (rehabilitatio, bərpa) — xəstəlik və ya zədə nəticəsində pozulmuş və ya tamamilə itirilən insan orqanizminin normal psixi və fizioloji funksiyalarının (ehtiyaclarının) maksimum mümkün bərpasına və ya kompensasiyasına yönəlmiş tibbi, pedaqoji, psixoloji və digər növ tədbirlər kompleksi. Ehtiyac nümunələri: sağlam olmaq, fiziki fəaliyyət, hərəkət azadlığı, fəaliyyət müstəqilliyi, insanlarla ünsiyyət, lazımi məlumatları əldə etmək, iş və digər fəaliyyətlər vasitəsilə özünü həyata keçirmək.
Depressiya (coğrafiya)
Depressiya (lat.depressio — enmə) — geomorfologiyada yer səthində forma və mənşəyindən asılı olmayaraq eniş; bəzən dibi okean səviyyəsindən aşağıda yerləşən çökəklik.
Dil (coğrafiya)
Dil — bir tərəfdən sahilə bağlılığı olan, digər hissəsi isə suyun daxilinə doğru uzanan coğrafi obyekt. Eni 10 metrdən başlamış bir neçə km-ə qədər ola bilir.
Dillər əsasən Qum, Çınqıl, Qənbər, balıqqulağının dəniz dalğa və ya axınları nəticəsində qarışmasından meydana gəlir.
Dillər bəzən iki axının bir-birinə əks istiqamətdə hərəkət etdiyi ərazilərdə belə yarana bilir. Bu zaman açıq dənizdə sahilə perepentululyar olaraq dillər əmələ gəlir.
Sədd adalar
Sahillər / P. А. Kaplin, О. K. Leontev, S.А, Lukyanova, L. Q. Nikifirovo. М., Fikir, 1991, 479 с. ISBN 5-244-00449-2.
Düzənlik (coğrafiya)
Düzənlik — yüksəklik fərqi çox az olan geniş sahə.
Düzənliklərin ayrı-ayrı hissələrini yüksəklik fərqi bəzən 100–200 metrə çatır. Lakin bu fərq tədricən və çox geniş sahədə dəyişdiyindən hiss olunmur. Məsələn, dünyanın ən geniş düzənliklərindən biri olan Qərbi Sibir düzənliyinin sahəsi 2mln.km²-ə yaxındır. Şimalda Karsk dənizi sahələrindən başlayaraq cənubda Altay dağlıq ölkəsinin ətəklərinə qədər 1500 km məsafədə uzanmış düzənlik cəmisi 150–170 m-ə qədər qalxır. Düzənliklər tam üfiqi vəziyyətdə olmayıb, hər hansı bir tərəfə meyil edir. Düzənlik çayları bu meyillikdən istifadə edərək axır. Dağlıq ölkələrdə denudasiya prosesləri hakim rol oynadığı kimi, düzənliklərdə də akkumulyasiya prosesləri hakimdir. Düzənliklər bir tərəfdən dağlara söykəndikdə akkumulyasiya prosesləri daha sürətlə gedir. Bununla yanaşı olaraq düzənliklərdə zəif də olsa denudasiya prosesləri də gedir.
Dəhnə (coğrafiya)
Dəhnə və ya estuari (lat. aestuarium, su basmış mənsəb) – dənizə tərəf geniş açılmış qıfabənzər çay mənsəbi. Estuari çayın töküldüyü yerdə dəniz səviyyəsinin qalxması, çayın gətirdiyi materialların qabarma-çəkilmə və ya dəniz axınlarının yuyub aparması ilə əlaqədar əmələ gəlir. Estuari dəniz suyu və saf suyun keçid zonası (ekoton) sayılır.
Bununla əlaqədar Estuari nadir fiziki və bioloji əlamətləri ilə səciyyələnir. Estuarilər ilk növbədə insanın düşünülməmiş mənfi təsirinə məruz qalır. Odur ki, estuarilərin daim qorunması və səmərəli istifadəsi tələb olunur.
Estuari mənsəbli çaylara Ob, Yenisey, Parana, Müqəddəs Lavrenti, Kolumbiya, Kolorado, Konqo, Taxo, Murrey aiddir.
Fiziki coğrafiya
Fiziki coğrafiya — Yerin coğrafi qatı və onun struktur hissələri haqqında elm. Əsasən, yerşünaslıq və landşaftşünaslıq
hissələrinə bölünür. Bundan əlavə F.c.-ya paleocoğrafiya da aid edilir.
Fiziki coğrafiya elmləri qrupuna təbii mühitin ayrı-ayrı komponentlərini öyrənən
elmlər – geomorfologiya, iqlimşünaslıq, hidrologiya, okeanologiya, qlyasiologiya, geokriologiya, torpaq coğrafiyası, biocoğrafiya daxildir.
Fiziki coğrafiyanın əsas vəzifələri Yerin qatları arasındakı enerji və kütlə mübadiləsini, həmin qatların struktur dəyişkənliyini, rütubət dövranını, bioloji məhsuldarlığını, təbii-ərazi komplekslərini və onlardan səmərəli istifadə yollarını və s. öyrənməkdən ibarətdir.
Kimyəvi coğrafiya
Kimyəvi coğrafiya landşaftın ayrı-ayrı komponentlərinin kimyəvi xüsusiyyətlərinin ərazicə yayılması qanunauyğunluqları haqqında elm sahəsi. aşkar edilmişdir ki, bitkinin, heyvanın, səthi və qrunt sularının,atmosfer yağıntılarının və s. kimyəvi tərkibi coğrafi zonallıq qanunauyğunluğuna tabedir. Belə ki, müxtəlif coğrafi zonalarda həm yabanı, həm də mədəni bitkilərin kimyəvi tərkibi müxtəlifdir. Məsələn, quru iqlim şəraitində yetişdirilən buğdanın dənində zülallar rütubətli iqlimdəkindən çoxdur.
Konstruktiv coğrafiya
Konstruktiv coğrafiya terminini akademik İ. P. Gerasimov (1966) təklif etmişdir. Tətbiqi coğrafiya tədqiqatlarından fərqli olaraq konstruktiv coğrafiya tədqiqatlarında aktual problemlərin müvəffəqiyyətlə həlli üçün fundamental elmi işlərlə yanaşı, həm də yeni geosistem yaratmaq və ya rekonstruksiya etmək istiqamətində konstruktiv işlər görülməsi nəzərdə tutulur. Konstruktiv coğrafiya çərçivəsində coğrafi məsələlərin həllinin ümumi gedişi hazırlanır, xüsusi nəzəri modellər və fikirlər formalaşır, "təbiət-texnika" və "təbiət-insan"ərazi sisteminin qanunauyğunluqları d ərk edilir, mürəkkəb təbii-təsərrüfat obyektləri layihələşdirilir, mümkün kritik (böhranlı) vəziyyətlərin proqnozları hazırlanır. Konstruktiv coğrafi istiqamətində bir tərəfdən insanı əhatə edən mühitin elmi işlərlə aşkar edilən yeni imkanlarının məqsədyönlü konstruksiya edilməsinə, istehsal gücünün inkişafında cəmiyyətin artmaqda olan tələbatının tam təmin olunması marağına əhəmiyyət verilir. Digər tərəfdən cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsinin optimallaşdırılmasının elə bir forması axtarılır ki, o, "təbiət-cəmiyyət" sisteminin özünü dağılmağa doğru aparmasın.
Liman (coğrafiya)
Liman (yun. λιμένας — havan, buxta) — Sahil boyunda qurunun tədricən dayazlaşdığı yerlərdə, dəniz suyunun geniş çay mənsəblərini basması nəticəsində əmələ gələn dayaz dəniz körfəzinə liman deyilir. Daşqınlar zamanı dəniz suyu basmış liman açıq dənizə geniş şəkildə açılarsa buna quba deyilir. Limanın suyu şirin çay suyu ilə duzlu dəniz suyu qarışdıqdan təşkil olunduğundan elədə şor olmur. Ancaq limana az miqdarda çay suyu axdığı zaman suyu şorlaşır.